Het sociaal panopticum

Achtergrond:

In het voorgaande hebben wij de principes van bureaucratieën behandeld en de voor en nadelen naar voren gebracht. Je kunt de problemen waar bureaucratieën mee te maken hebben nalezen. Wat wij op dit moment zien is een gestage uitbreiding van bureaucratische systemen, met name van de controlebureaucratie. Een bureaucratie is in principe, mits goed gebruikt en gecontroleerd, een neutraal instrument in handen van de bestuurders om in een complexe samenleving als de onze de productie van goederen en dienstverlening te coördineren en te voorkomen, dat de samenleving uit elkaar valt in elkaar te vuur en te zwaard bestrijdende groeperingen. Bureaucratieën moeten coördinatieproblemen oplossen in complexe samenlevingen. De valkuil is echter, dat bureaucratieën niet per definitie neutrale instrumenten zijn in handen van de bestuurders, maar dat zij op basis van de kenmerken van de organisatie hun eigen wetmatigheden kennen. Deze wetmatigheden kunnen zich voordoen in kapitalistische samenlevingen, dictaturen in verschillende vormen en bijvoorbeeld in de voormalige communistische Oostbloklanden. De problemen met bureaucratieën hebben we hiervoor aan de orde gesteld.

Wat wij op dit moment zien is dat ter oplossing van maatschappelijke, sociale problemen steeds meer wordt gegrepen naar het instrument van de controle-bureaucratie. De geheime diensten worden sterk uitgebreid, de particuliere bewakingsdiensten schieten als paddenstoelen uit de grond, de arbeidsinspectie wordt sterk uitgebreid om ook bij particulieren in hun huizen controles uit te voeren op het in dienst hebben van zwartwerkers en illegalen, in Amsterdam is er een project als Zoeklicht om in de verschillende buurten onderverhuring tegen te gaan en fraude en illegalen op te sporen, de sociale diensten worden sterk uitgebreid met controleurs om bij de deuren langs te gaan om bijstandscliënten te bezoeken, die dat moeten toestaan op straffe van stopzetting van hun uitkering ook als ze nergens van worden verdacht, er worden controlesystemen ontwikkeld, waarbij de burger verdacht is wanneer hij aan bepaalde statistische kenmerken voldoet, of een bepaald gedrag vertoont dat eventueel in de toekomst tot een strafbare daad zou kunnen leiden.

Sociologen gebruiken voor de beschrijving van de ontwikkelingen in de moderne controlemaatschappij wel de metafoor van het sociale panopticum. Dit is een voortdurende controle op het doen en laten van specifieke groepen in de maatschappij middels moderne technieken (bewakingscamera’s, koppeling van databanken, registratie van individuele kenmerken middels vingerafdrukken, etc.) maar ook door controle van organisaties met een stoet van bewakers in dienst, zoals conducteurs, stadswachten, buurtvaders, etc. De mensen moeten daarbij het gevoel krijgen, dat ze voortdurend worden waargenomen en dat door de autoriteiten als afwijkend gedefinieerd gedrag zal worden bestraft. Dit wordt gecombineerd met een ideologisch offensief dat de ontwikkeling en invoering van het panopticum moet rechtvaardigen en dat leidt tot illegalisering en criminalisering van gedrag dat de bedoeling heeft aan het panopticum te ontsnappen of om vorm te geven aan het samenleven van mensen buiten de principes van de kapitalistische markteconomie om. Dit geillegaliseerde en gecriminaliseerde gedrag wordt vervolgens streng bestraft.

De techniek van het sociale panopticum werd voor het eerst aan het einde van de 18e eeuw door Jeremy Bentham geïntroduceerd. Bentham ontwierp een systeem van inspectiehuizen die voor bewakingsdoeleinden (surveillance) doelen gebruikt kunnen worden in publieke instituties als gevangenissen, asylcentra, werkhuizen, etc. Het panopticum was een cirkelvormig geheel van open cellen, gebouwd rond een centraal in het midden van de cirkel staande inspectietoren, als gevolg waarvan zowel de bewaker of inspecteur en de ‘klanten’ of de werklui of gevangenen op basis van surveillance van de bewakers constant onder toezicht stonden en waargenomen konden worden. Het ontwerp van Bentham was een zichtbaar, en daadwerkelijk aanwezig stelsel van gebouwen, maar de principes van het panopticum kunnen ook in een meer abstracte organisatie zoals de sociale dienst worden toegepast, het meer virtuele panopticum. Michel Foucault heeft de toepassing van deze principes als sociale techniek behandeld in zijn boek ‘misdaad en straf’. Hij beschrijft het panopticum als een hulpmiddel van de macht door de constante zichtbaarheid van de bewaakten. Omdat in het systeem de bewoners, gevangenen of werklui zich er altijd van bewust zijn dat ze zichtbaar zijn, bracht Foucault naar voren, dat een automatisch functioneren van de macht was verzekerd. Als gevolg van constante bewaking en de surveillance van de bewakers raken individuen verstrikt in een onpersoonlijke machtsrelatie (met de abstracte institutie) die tegelijkertijd de machtsrelatie zelf niet-individueel maakt en die tegelijkertijd degenen, die aan het sociale panopticum zijn onderworpen individualiseert en losmaakt van collectieve verbanden. Foucault zag deze techniek als een essentiële ontwikkeling bij de toenemende controle, hiërarchisering, disciplinering en classificatie van mensen in de moderne maatschappij, door middel waarvan het gedrag van individuen voortdurend gereguleerd en gecontroleerd wordt door onpersoonlijke instituties, door bureaucratieën.

Belangrijk bij het functioneren van het sociale panopticum is, dat de mensen die bewaakt worden niet voortdurend in de gaten hoeven te worden gehouden. Zij hoeven alleen maar het gevoel te hebben, dat dit wel zo is, dat ze op ieder moment ineens kunnen worden waargenomen.

Praktijkervaringen met de toepassing van de sociale techniek van het panopticum

De Bijstandsbond is een organisatie van uitkeringsgerechtigden en andere mensen met een minimuminkomen in Amsterdam. De organisatie houdt o.a. een spreekuur in samenwerking met een advocatenkantoor. Op het spreekuur komen voornamelijk bijstandsgerechtigden, mensen die vaak in armoede leven, en op wie de sociale techniek van het panopticum vanuit voornamelijk de vroegere Dienst Werk en Inkomen nu WPI geheten (Werk, Participatie en Inkomen voorheen ook wel de sociale dienst geheten) wordt toegepast. Zo zou je althans het stelsel van maatregelen, dat op de bijstandsgerechtigden in Amsterdam van toepassing is kunnen noemen.
Wie een uitkering aanvraagt, kan een huisbezoek rijgen. De selectie van kandidaten gebeurt op basis van wetenschappelijk vastgestelde statistische technieken, waarbij statistisch gezien het risico op 'fraude' bij de aanvrager van een uitkering of degene die al een uitkering heeft wordt vastgesteld. Bij een huisbezoek moeten zowel vrijwel de gehele administratie als de leefomstandigheden zichtbaar gemaakt worden. Ook mensen die al een uitkering hebben kunnen eventueel een huisbezoek verwachten.

Verder zijn er routinematig de periodieke heronderzoeken, waarbij alle privé-gegevens over leefomstandigheden, bankrekeningen, uitgavenpatroon, sociale relaties, eventueel vrijwilligerswerk, etc., steeds opnieuw op tafel gelegd ‘zichtbaar’ gemaakt moeten worden. Verder wordt iedereen die zegt niet te kunnen werken wegens arbeidsongeschiktheid onderworpen aan een keuring. Daarnaast worden mensen, die nu niet geschikt zijn voor de arbeidsmarkt maar dat in de toekomst wel zouden kunnen zijn, onderworpen aan allerlei vormen van trajectbegeleiding.

Mensen zijn zich er over het algemeen zeer van bewust dat ze voortdurend worden waargenomen, dat ze voortdurend ‘zichtbaar’ zijn. Wat dit betreft klopt de waarneming van Foucault, dat zij het symbool van de anonieme macht, de sociale dienst, in Amsterdam de WPI altijd in hun gedachten hebben, dat zij vanuit zichzelf vanwege die constante zichtbaarheid, iedere dag wel aan de sociale dienst denken. Je kunt ieder ogenblik volledig zichtbaar gemaakt worden met je privéleven. Dat men in werkelijkheid weinig werkelijk contact heeft met die dienst is daarbij niet van belang. Ook veel uitkeringsgerechtigden die maar eens in het half jaar of eens in het jaar een her controle of alleen een gesprek hebben en voor de rest met rust worden gelaten, denken vaak iedere dag aan de sociale dienst. Men ‘verinnerlijkt’ de anonieme macht van de sociale dienst. Bij de gedachtegangen die uitkeringsgerechtigden dan hebben gaat het dan voortdurend over de grenzen van de sociale techniek van het panopticum die op hen wordt toegepast. Mag je een huisbezoek weigeren? Moet ik echt alle giroafschriften van de laatste drie maanden laten zien, moet ik de originelen laten zien, mag ik uitgaven voor de boodschappen en zo ook afplakken en dan een kopie maken, want met mijn dagelijks leven hebben ze niets te maken? Is een medische keuring verplicht? De arbeidsbemiddelaar heeft mij een aanbod gedaan voor bemiddeling. Mag ik dan weigeren? Wat kan ik verwachten als ik op gesprek ga bij de sociale dienst en wat niet?

Angst voor de anonieme macht van de sociale dienst speelt een belangrijke rol. Klanten malen door hierover en vermengen dit met fantasieën over hoe aan het sociale panopticum te ontsnappen. De mensen definiëren hun situatie in dit verband, en schatten wat dit betreft hun eigen mogelijkheden en onmogelijkheden in. Sommige mensen definiëren zich als ziek Ik kan er niet meer tegen, ik kan die druk niet hebben ik denk er voortdurend aan, wat kan ik doen om met rust gelaten te worden? Weer anderen willen dit helemaal juist niet. Zij denken aan andere ontsnappingsmogelijkheden zoals illegale activiteiten. Of betaald werk zoeken als dat mogelijk is. Wat ook benadrukt wordt in de gesprekken met mensen op de Bijstandsbond is de absurditeit van de techniek van het sociale panopticum. Mensen zijn zich op het uitvoeringsniveau vaak scherp bewust van de tegenstrijdigheden in het systeem.

Deze mensen komen op het spreekuur van de Bijstandsbond, waar de vrijwilligers en de advocaat zich namens de individuele spreekuurbezoekers bezighouden met onderhandelingen met de bewakers die de techniek van het sociale panopticum toepassen over de grenzen ervan in individuele situaties. Ik ben arbeidsongeschikt en nu voor een jaar vrijgesteld van de sollicitatieplicht. Maar nu moet ik volgend jaar weer komen. Ik kan er niet tegen. Kan ik niet volledig definitief worden afgekeurd zodat ik geen oproep meer krijg? De advocaat van de Bijstandsbond voert dan rechtszaken waar deze vraag ter beoordeling aan de rechter wordt voorgelegd. Wanneer de toepassing van de techniek echt absurd is, wordt een bepaalde regeling in de publiciteit gebracht of wordt op een hoger niveau met bewakers onderhandeld over wijziging van een regeling. Wij geven een signaal af: jullie gaan te ver, de regeling wordt dan teruggedraaid of versoepeld. Dit doet echter niets af aan het feit, dat de techniek van het sociale panopticum steeds verder wordt uitgebreid en op steeds meer levensterreinen betrekking heeft.

Bij de onderhandelingen over de grenzen van het sociale panopticum (hoe totaal mag de techniek worden toegepast?) gaat het bij de individualisering van de problemen in het sociale panopticum enerzijds om een geïndividualiseerde juridisering en anderzijds om een geïndividualiseerde medicalisering van de onderhandelingen. De juridische ontsnappingsroute loopt meestal via advocaten, die tegenstrijdigheden of onvolkomenheden in de regelgeving gebruiken of die het zich niet aan de regels houden van de bureaucratie, wat nogal eens voorkomt, aan de kaak stellen. Wat de medicalisering betreft: Mensen doen steeds meer een beroep op ‘ziektewinst’ waarbij de maatschappelijke autoriteit van medici gebruikt wordt om aan het sociale panopticum te ontsnappen.
Er mogen dan voortdurend onderhandelingen zijn over de grenzen van het panopticum, hoe uitgebreid en totaal het mag zijn en op wie het van toepassing is, feit is dat de bewakers erop uit zijn de techniek steeds verder te vervolmaken en uit te breiden. De zichtbaarheid van zowel bewakers als degenen die bewaakt worden moet worden vervolmaakt. Daarom worden ook steeds meer instanties bij de toepassing van de techniek van het sociale panopticum betrokken.

Wat kan ik doen?

Je kunt basiskenmerken van bureaucratieën nalezen. Ook kun je de problemen waar bureaucratieën mee te maken hebben nalezen. Ook is er de analyse van de positie van de ambtenaren of functionarissen Het vierde artikel gaat over de positie van de klant in een onderhandelingssituatie.

Bezoekadres Bijstandsbond: Da Costakade 162, 1053 XD in het gebouw Tetterode op de hoek van de Kinkerstraat ter hoogte van de Bilderdijkstraat, tram 7,17,12 en 10.