De problemen die bureaucratieën veroorzaken

Achtergrond:

We hebben bij de inleiding over bureaucratieën gezien dat ze in principe een nuttige functie hebben: het is daardoor mogelijk complexe samenlevingen te besturen. Toch bevat de negatieve klank die het begrip 'bureaucratie' in de volksmond heeft een kern van waarheid. Met de opkomst van bureaucratieën ontstaan er allerlei problemen en dillema's waarover vele organisatiesociologen, sociaal-psychologen en managers vele boeken hebben volgeschreven. Steeds zijn er weer nieuwe trens in het management, waarmee men veel van die problemen denkt op te lossen, waarna achteraf blijkt, dat dit niet het geval is. Ik zal hier alvast enige van die problemen en dilemma's noemen.

Laten we als voorbeeld de bureaucratieën nemen, die de verzorgingsstaat besturen, of wat daar nog van over is. De ontwerpers van die verzorgingsstaat stond voor ogen via de interventies van de staat economische machten c.q. het kapitalisme te beteugelen en de burgers recht op werk en/of inkomen te geven, ook wanneer ze door ziekte of ouderdom niet meer konden werken. Daarvoor moest de staat een bepaalde macht worden toegekend, niet alleen over het economisch leven, maar via het parlementaire stelsel gelegitimeerd ook over de individuele burgers. Er werd ter regulering van het maatschappelijk leven een steeds dichter net van rechtsnormen, van staats- en semi-staatsbureaucrateën uitgespreid over het dagelijks leven van bestaande en potentiële cliënten. Uiteindelijk leidde dit tot wat sociologen het 'sociaal panopticum' noemen: een uitgebreide controle bureaucratie die het leven van de individuele burgers constant in de gaten houdt.

Uitgebreide discussies over het eigen leven die dergelijke bureaucratische systemen gaan leiden, de ongrijpbaarheid voor de politiek, de greep van de sociale diensten op het leven van bijstandsvrouwen, de veelvuldige bureaucratische controles, hebben duidelijk gemaakt, dat de dichte regelgeving, die benauwend werkt, gepaard gaat met een steeds verdergaande controle en bewaking, waarbij gebruik wordt gemaakt van de modernste technieken. Deze discussies zijn dus niet van vandaag of gisteren, maar hebben een nieuwe impuls gekregen in 2021 door de 'toeslagenaffaire' .

Bij de toeslagenaffaire werd dit doorbroken, maar bureaucratiën hebben voortdurend de neiging, problemen te depolitiseren. Niet de discussie tussen vrije burgers over de inrichting van de samenleving waarbij die burgers samen aan oplossingen werken vanuit hun opvattingen van rechtvaardigheid is leidend, maar een technocratische en organisatorische behandeling, waarbij zogenaamd neutraal technische problemen worden opgelost. Bovendien blijkt, dat bij rationalisatie en het ontstaan van verschillende afdelingen en hiërarchieën coördinatieproblemen ontstaan. De ene ambtenaar is niet op de hoogte van wat de ander doet, de ene bureaucratie werkt niet samen met een andere, de ene afdeling heeft geen idee wat er op een andere gebeurt, etc. Hierdoor worden dingen uit elkaar gehaald die eigenlijk met elkaar samenhangen. De macht van de bureaucratieën in de verzorgingsstaat is geen neutraal medium, maar men streeft in de bureaucratie die daarbij horen naar een alles regelende, gereglementeerde, ontlede, gecontroleerde en gerationaliseerde leefwereld van de burger terwijl tegelijkertijd managementproblemen ontstaan op het niveau van de (uitkeringsgerechtigde) burger waar alle problemen samenkomen maar gescheiden worden behandeld.

Deze ontwikkeling kan destructieve gevolgen hebben voor de uitkeringsgerechtigden, die aan dit controlesysteem zijn onderworpen. Het is onderzocht, dat de bureaucratieën als sociale diensten, waar je een nummer bent, individuele zelfverwerkelijking en spontaniteit doodbloeden.

Wisselwerking bureaucratie en politiek

Een tweede probleem is, dat door de wisselwerking tussen de politieke bestuurders en de uitvoerende bureaucratieën de regelgeving steeds ingewikkelder wordt en er dan steeds meer ambtenaren in steeds ingewikkelder organisatiestructuren nodig zijn om die regelgeving uit te voeren. Zo werden de toetredingsvoorwaarden tot allerlei sociale zekerheidswetten verscherpt in het kader van bezuinigingen. Maar de regelgeving werd in het kader van die bezuinigingen steeds ingewikkelder, omdat steeds meer uitzonderingen werden gemaakt voor specifieke groepen waarvoor specifieke politieke partijen opkwamen die voor de bezuinigingen compromissen moesten sluiten met andere partijen, die weer opkwamen voor andere groepen.

Recente antwoorden op de hier geschetste dillema's en problemen hebben betrekking op allerlei nieuwe management teoriën, maar men probeert ook meer marktwerking in te voeren, waarbij allerlei bureaucratische instellingen worden geprivatiseerd. Men hoopt door de marktwerkring en het invoeren van financiële prikkels voor ambtenaren allerlei nadelen van de werking van bureaucratieën op te vangen. Bureaucratieën in het bijzonder en de besturing van de samenleving in zijn algemeenheid zou daardoor efficiënter en soepeler worden. We hebben in het begin echter gezien, dat het begrip bureaucratie en de daarmee samenhangende problemen niet alleen betrekking heeft op overheidsinstellingen, maar in veel gevallen ook gelden voor private bureaucratiseren. Privatisering en markt werking betekent vaak niet minder bureaucratie. De ‘vrije' markt moet toch gereguleerd worden om monopolievorming tegen te gaan en om te garanderen, dat op winst beluste ondernemingen het niet zo nauw nemen met de kwaliteit van hun producten zoals voedsel of bij hun dienstverlening. Dus wordt een nieuw controleapparaat uit de grond gestampt die dat allemaal weer moet gaan controleren. Deze ontwikkeling maakt de zaak aanzienlijk gecompliceerder.

Er zijn momenteel drie methoden om de problemen die bureaucratieën opwerpen, op te lossen. Ten eerste privatisering, ten tweede decentralisatie, en ten derde allerlei managementtechnieken. Maar het zou te ver voeren die drie ‘oplossingen’ te behandelen. Echt werken doen ze niet.

Wat kan ik doen?

Je kunt basiskenmerken van bureaucratieën nalezen. Ook kun je de problemen waar bureaucratieën mee te maken hebben nalezen. Verder is er een artikel over het sociaal panopticum. Ook is er de analyse van de positie van de ambtenaren of functionarissen Het vierde artikel gaat over de positie van de klant in een onderhandelingssituatie.

Bezoekadres Bijstandsbond: Da Costakade 162, 1053 XD in het gebouw Tetterode op de hoek van de Kinkerstraat ter hoogte van de Bilderdijkstraat, tram 7,17,12 en 10.